Artikelen Smit Trafo

Medio april 2020 stuurde Rudo Hermsen mij enkele foto’s van gemaal de Waterwolf ook wel gemaal Electra genoemd. Op een van deze foto’s stond het interieur van het gemaal met daarin een transformator. Na enig googelen bleek dat dit een beroemd gemaal is, dus ging ik onderzoeken waarom die transformator daar stond, wat zijn functie was en wanneer hij gebouwd zou zijn. Daartoe moest ik iets weten over het gemaal hoe de pompen aangedreven werden en op welk soort elektriciteitsnet de transformator aangesloten was. 

Het gemaal
Ten noordwesten van de stad Groningen dicht bij Zoutkamp werd het water uit een gigantisch boezemgebied van 94000 ha. op natuurlijke wijze in de Lauwers zee gespuid, d.w.z. bij eb de sluizen open en bij vloed weer dicht. Bij langdurige westenwind was het waterpeil in Waddenzee en daarmee dus ook in de Lauwers zee bij eb weleens hoger dan het peil in de boezem zodat niet gespuid kon worden. Bij een grote aanvoer van boezemwater leidde dit tot wateroverlast. Om dit probleem te verhelpen besloot het waterschap Electra in 1918 tot de bouw van een gemaal. Men koos voor een moderne oplossing, een elektrisch gemaal. De naam van het waterschap, Electra, kwam dan ook voort uit het feit dat het gemaal van elektrische drijfkracht werd voorzien. Later veranderde de naam in Waterwolf. Dit jaar bestaat het gemaal 100 jaar.

Man in een wateruitlaat van gemaal Electra tijdens de bouw (1918-1920).

Knipsel 20-9-1918, de Ingenieur

2 mannen in een wateruitlaat van gemaal Electra tijdens de bouw (1918-1920).

Gemaal Electra/ de Waterwolf in aanbouw rond 1918-1920. Bron: Waterschap Noorderzijlvest.

Het gemaal was uitgelegd voor vijf pompen, maar men begon met drie (fabricaat Stork Hengelo) die aangedreven werden door draaistroommotoren (Heemaf Hengelo) van ieder 405 kW, bij maximale pompcapaciteit was het totale benodigde vermogen 1150 kW.

Dit werd het eerst elektrische gemaal van een dergelijke omvang in Nederland en bleef jarenlang het grootste qua vermogen.

Het PEB Groningen (de stroomleverancier aan de hele provincie en aan de noordelijke helft van Drenthe) zou voor de energievoorziening een directe verbinding (10 kV) met de Helpman centrale in de stad Groningen realiseren. Dat kon door materiaal gebrek (WO I) en de hoge kosten geen doorgang vinden, dus was men genoodzaakt een provisorium voor eigen opwekking te bouwen. Het geheel werd in het voorjaar van 1920 in proefbedrijf gesteld en op 5 november van dat jaar officieel geopend door koningin Wilhelmina. De totale kosten bedroegen 3,5 miljoen gulden. In 1920 was het het grootste gemaal van Europa, samen met het D.F. Woudagemaal bij Lemmer. 

In de archieven van Beeld en Geluid vond ik onderstaande film waarvan niet bekend was wat het voorstelde. Samen met de foto (rechts) die ik vond op het www.geheugenvannederland.nl kon ik duidelijk de link leggen met de bewegende beelden van de opening van gemaal Electra op 5-11-1920. Dit zijn unieke beelden ! Klik op de play button om de film te starten.

Koningin Wilhelmina, in gezelschap van Prins Hendrik, verricht de opening van het gemaal Electra te Lammerburen, 1920. Klik op de play button voor een uniek filmfragment van de opening van gemaal Electra in 1920 zonder geluid. Bron: Beeld en Geluid 


1947: Gezicht in de pompenkamer van gemaal "Electra", waarin opgesteld 4 horizontale Stork schroefpompen, elk met een capaciteit van 1000 m3 per minuut bij een opvoerhoogte van 0,8 m., aandrijving door middel van elektromotoren (Heemaf) via tandwieltransmissie Bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.

Dagblad van het Noorden (1927). 

Bron: Technisch Studententijdschrift 1920

Het gemaal bewees in januari 1921 zijn diensten toen 30 uur lang door westerstorm het waterpeil op de bij eb hoger was dan in de boezem en er door plotseling invallende dooi met veel regen en gesmolten sneeuw om een grote afvoer capaciteit gevraagd werd.

In 1927 kwam de directe verbinding met de Helpman centrale tot stand en was het provisorium niet meer nodig voor de energievoorziening van het gemaal. Voordat het stroomleveringscontact met de Helpman in 1943 afliep, besloot men al om zelf op te wekken omdat dat veel goedkoper zou zijn. Door de perikelen van WOII kon dit pas in 1946 gerealiseerd worden. Men beschikte toen over twee dieselgeneratoren van ieder 800 kW met een spanning van 3500 V. Inmiddels is er dan een vierde pomp bij gekomen. In 1975 worden de Heemaf elektromotoren vervangen en krijgt iedere pomp zijn eigen dieselmotor.

De stroomleverancier, centrale Helpman
De centrale Helpman beschikt in 1914 over 2 turbogeneratoren van ieder 1875 kW. In 1916 komt er een bij van 6000 kW, in 1918 weer een van 6000 kW. In 1919 gaat een van de 1875 kW generatoren naar het provisorium van de Waterwolf. De generatorspanning is 6 kV en de netspanning is 10 kV. Waartoe er transformatoren 6/10 kV in de centrale staan opgesteld. Prof. Clarence Feldmann (hoogleraar in Delft en adviseur van vele grote elektriciteitsbedrijven) adviseerde  voor het noorden des lands 25 kV bovengronds. Uit overwegingen van bedrijfszekerheid koos het PEB echter voor een 10 kV kabelnet, waarschijnlijk een kostbaardere oplossing.

In 1920 bedroeg het totaal aangesloten vermogen 13461 kW. Het max. vermogen van het gemaal bedroeg 8,5 % van dit totaal aangesloten vermogen. Waterwolf zou dus een grote klant geweest zijn als ze niet door hun eigen provisorium gevoed zouden worden. Het voordeel (voor de producent van stroom en voor de afnemer) was dat gemalen voor 83 % tijdens nachttarief konden draaiden zonder afbreuk te doen aan hun functioneren.

Reeds in 1925 werd voor de directe verbinding tussen Helpman en Waterwolf gekozen. In feite het oorspronkelijke plan. Ca. 1923 was het al mogelijk via het bestaande net Waterwolf van stroom te voorzien, zij het moeizaam.

Het provisorium van de Waterwolf dat in 1927 niet meer nodig was, werd niet opgeheven maar kwam min of maar in handen van het PEB. Zij wilden hiermee een extra mogelijkheid hebben om het noordwesten van Groningen te voeden. Waterwolf wilde ervan af, het nam ruimte in, en ook wilden zij niet in de kosten participeren.


De Helpman centrale te Groningen (1914), bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle. 

De transformator.
Rechts op de foto van het interieur uit 1947 is een transformator te zien met op de voorgrond twee blokvormige toestellen aan de bovenzijde voorzien van doorvoeringen, wellicht zijn dit condensatoren voor de verbetering van de cosinus phi. Zowel de transformator als de condensatoren zijn niet aangesloten. Het betreft hier duidelijk geen transformator cel. Het lijkt meer op een tijdelijk opslag in een ongebruikt hoekje van de machinekamer. Dit is ook waarschijnlijk want in 1946 werd er geen elektrische energie meer geïmporteerd en wekte men zelf op met diesel generatoren (zie “Het Gemaal”) dus was een dergelijke transformator niet meer nodig.


De machinekamer van gemaal Electra in 1947, geheel rechts de transformator

Het vermogen zal ca. 1600 kVA geweest zijn. De hoogspanning was 10 kV in ster geschakeld zonder uitgevoerd sterpunt. De laagspanning vermoedelijk 3500 V, de schakeling is op de foto niet te zien, doch wellicht driehoek.

Omdat in 1923 al stroom uit het 10 kV net geïmporteerd kon worden is het waarschijnlijk dat het bouwjaar 1922 of 1923 is. De transformator heeft dus zo nu en dan dienstgedaan in de periode ca. 1922 tot 1927 en is in vol bedrijf geweest van 1927 tot 1946. Voor een transformator een korte levensduur.

Of het fabricaat Willem Smit & Co’s Transformatorenfabriek is geweest, is moeilijk te zeggen. Het is echter wel waarschijnlijk omdat het om een uniek exemplaar gaat speciaal voor dit doel ontworpen en gebouwd. De concurrentie liep niet erg warm voor enkelstuks en zeker niet bij een klant als een waterschap met toen nog een uiterst geringe behoefte aan transformatoren. Smit daarentegen nam praktisch ieder werk in Nederland aan.

Als transformator sec was dit voor Smit geen bijzonder product. Voor die tijd maakte Smit al transformatoren met vermogens van 4000 kVA en een hoogspanning van 33000 V. Wat de transformator interessant maakt is zijn opstelling in het grootste elektrisch aangedreven gemaal van Nederland.

1947, Buitenaanzicht van gemaal "Electra", waarin opgesteld 4 horizontale schroefpompen, elk met een capaciteit van 1000 m3 per minuut bij een opvoerhoogte van 0,8 m., aandrijving door middel van elektromotoren via tandwieltransmissie. Bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.

Technische informatie over het gemaal Electra , bron de Boerderij 1920.

Korte tijdlijn gemaal Waterwolf/Electra 

  • 1913 Oprichting boezemwaterschap Electra
  • 1918 Start bouw gemaal De Waterwolf
  • 1920 Officiële ingebruikname van De Waterwolf met drie schroefpompen
  • 1928 Plaatsing vierde schroefpomp
  • 1945 Overgang van volledige elektrische aandrijving naar dieselelektrisch door middel van een dieselstroomopwekkingsinstallatie.
  • 1975 Van dieselelektrische aandrijving naar aandrijving door vier Brons dieselmotoren
  • 1995 Waterschap Electra gaat op in waterschap Noorderzijlvest
  • 1997 Uitbreiding capaciteit door plaatsing twee aanvullende kleinere pompen

Bron: Waterschap Noorderzijlvest.

Verantwoording: 

Geraadpleegde bronnen:

 

In de geraadpleegde bronnen worden de eenheden voor vermogen: Watt (W), Paarde Kracht (PK of pk) en Voltampère (VA) door elkaar gebruikt en niet altijd even consistent. Het verschil tussen W en VA was ook niet altijd even duidelijk. Ik heb alles teruggerekend naar W behalve bij de transformator waarbij het gebruikelijk is het vermogen in VA te benoemen. Hierbij heb ik mij laten leiden door wat ik waarschijnlijk achtte. Ik kan helaas niet uit sluiten dat de factor cosinus phi hierdoor ergens onjuist in rekening is gebracht.

Prachtige film impressie van gemaal de Waterwolf (2012)

Film & Soundtrack Sarah Stiles.

Reacties mogelijk gemaakt door CComment

Cloud tag

Laatste artikelen

Laatste reacties

      LEES MEER

Wie is online

We hebben 182 gasten en geen leden online

Statistieken

Aantal bekeken pagina's
11081805
DMC Firewall is a Joomla Security extension!