Medio april 2020 stuurde Rudo Hermsen mij enkele foto’s van gemaal de Waterwolf ook wel gemaal Electra genoemd. Op een van deze foto’s stond het interieur van het gemaal met daarin een transformator. Na enig googelen bleek dat dit een beroemd gemaal is, dus ging ik onderzoeken waarom die transformator daar stond, wat zijn functie was en wanneer hij gebouwd zou zijn. Daartoe moest ik iets weten over het gemaal hoe de pompen aangedreven werden en op welk soort elektriciteitsnet de transformator aangesloten was.
Het gemaal
Ten noordwesten van de stad Groningen dicht bij Zoutkamp werd het water uit een gigantisch boezemgebied van 94000 ha. op natuurlijke wijze in de Lauwers zee gespuid, d.w.z. bij eb de sluizen open en bij vloed weer dicht. Bij langdurige westenwind was het waterpeil in Waddenzee en daarmee dus ook in de Lauwers zee bij eb weleens hoger dan het peil in de boezem zodat niet gespuid kon worden. Bij een grote aanvoer van boezemwater leidde dit tot wateroverlast. Om dit probleem te verhelpen besloot het waterschap Electra in 1918 tot de bouw van een gemaal. Men koos voor een moderne oplossing, een elektrisch gemaal. De naam van het waterschap, Electra, kwam dan ook voort uit het feit dat het gemaal van elektrische drijfkracht werd voorzien. Later veranderde de naam in Waterwolf. Dit jaar bestaat het gemaal 100 jaar.
Man in een wateruitlaat van gemaal Electra tijdens de bouw (1918-1920).
Knipsel 20-9-1918, de Ingenieur
2 mannen in een wateruitlaat van gemaal Electra tijdens de bouw (1918-1920).
Gemaal Electra/ de Waterwolf in aanbouw rond 1918-1920. Bron: Waterschap Noorderzijlvest.
Het gemaal was uitgelegd voor vijf pompen, maar men begon met drie (fabricaat Stork Hengelo) die aangedreven werden door draaistroommotoren (Heemaf Hengelo) van ieder 405 kW, bij maximale pompcapaciteit was het totale benodigde vermogen 1150 kW.
Op zondag 5 mei 2013 was het precies 90 jaar geleden dat de radiotelegrafieverbinding tussen Nederland en voormalig Nederlands Oost-Indië, (Radio Malabar) werd gelegd (lange golf zender).
Ir. Dr. C.J. de Groot was hoofd Technische Telegraaf- en Telefoondienst Nederlandsch-Indië en radiopionier. In 1922 bouwde hij een lange-golf zender in Malabar t.b.v. een radioverbinding tussen Nederlands-Indië en Nederland. Dit was toentertijd de sterkste zender ter wereld. Op 05 Mei 1923 werd de eerste radioverbinding gemaakt tussen Nederlands-Indië en Nederland. Willem Smit & Co's Transformatorenfabriek leverde voor die zender in 1922 een grote spoel en enkele transformatoren. Smit Slikkerveer leverde de generatoren voor deze zender.
De Groot haalde in 1906 zijn ingenieursdiploma "Elektrotechniek" in Karlsruhe, 2 jaar daarvoor haalde Ir. Thomas Rosskopf aan dezelfde Technische Hogeschool zijn ingenieursdiploma "Elektrotechniek". Zij hebben elkaar zeker gekend, ook al omdat men allebei lid was van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI). Vijf jaar na zijn dood werd de zgn. Ir. Dr. C. J. de Groot plaquette ingesteld.
Deze plaquette was een onderscheiding voor mensen die zich op elektrotechnisch gebied onderscheiden hadden. Willem Benjamin Smit was de eerste die deze onderscheiding in 1932 ontving. Anton F.Philips ontving hem in 1935.
Klik op bovenstaande foto voor een uitgebreide biografie van Ir. Dr. C.J. de Groot. (1883-1927)
Voorgeschiedenis
Aan het begin van de vorige eeuw werd de vraag naar betere en snellere verbindingen met onze koloniën steeds groter. Al omstreeks 1901 werd er met Indië getelegrafeerd via twee trajecten t.w. een Nederlands-Duitse kabel (via het knooppunt Yap tussen de Filippijnen en Nieuw-Guinea) en een kabeltraject dat in Engelse handen was. Vanaf 1912 werd veel onderzoek verricht om de enorme afstand (12000 km) tussen Nederland en de Indische Archipel op de lange golf te overbruggen.
In Radio Kootwijk begon Prof. Dr. Ir. N. Koomans het speurwerk terwijl in Indië Dr. Ir. C.J. de Groot pionierde. Tijdens de eerste wereldoorlog was de beschikbaarheid van de kabels niet altijd gewaarborgd vanwege hun kwetsbaarheid, zowel in technische maar vooral in politieke zin. De noodzaak van een eigen directe verbinding met Indië deed zich daardoor steeds duidelijker voelen.
Gekozen werd voor een lange golf verbinding. (bron: Radio Kootwijk).
Interieur van het radiostation Landangan bij Sitoebondo; v.l.n.r. de heren Schokman, ir. C.J. de Groot, C. de Haas en D.C. Noppen. (1918-1919)
Klik HIER voor alle technische informatie over zendstation MALABAR uit de Ingenieur (1925).
Nettransformatoren zijn in principe alle transformatoren van midden spanning (3,5,6,10, 20, 23 kV) op gebruikers laagspanning (110, 220, 380 V) met vermogens van 40 kVA t/m 1600 kVA. Een nettransformator wordt ook wel distributietransformator of olie-nettransformator genoemd.
Momenteel zijn de meeste 10 of 20 kV op 400 V met een vermogen van 400 of 630 kVA. De eerste transformatoren van dat type werden in Slikkerveer gebouwd rond 1900 en vanaf 1913 in Nijmegen. De laatste zijn ca. 2002 in Nijmegen gebouwd. Na de fusie van Smit Transformatoren met SGB is de productie van dit type geïntegreerd in hun bedrijf in Neumark (Sachsen- Duitsland), waar ze nu veel economischer gebouwd worden. Nijmegen is nu verkoopkantoor van SGB's nettransformatoren.
Fritz Tauber (1906-2004) was een legale Joodse emigrant die in 1938 vanuit Oostenrijk naar Nederland vluchtte vanwege het opkomende Nationaal Socialisme.
Hij vond werk bij Smit Transformatoren (tekenaar/constructeur) en werd op 18 november 1942 opgepakt door de Nazi's en samen met zijn vrouw naar kamp Westerbork gestuurd. De directeur van Willem Smit & Co (Rosskopf) deed verwoede pogingen om hem weer vrij te krijgen middels briefcorrespondentie en steeds maar weer inpraten op de Duitse leiding. Men stelde : "Zonder Frits kunnen we geen Transformatoren maken, hij is een essentiële schakel in het proces". Uiteindelijk resulteerde dit in de vrijlating van Tauber en zijn vrouw op 21 november 1942. Enkele maanden later doken zij onder. Na 2 jaar ondergedoken gezeten te hebben in Friesland volgde op 17 April 1945 de bevrijding. Na de bevrijding ging hij weer werken bij Smit Transformatoren, het bedrijf dat zo belangrijk voor hem en zijn vrouw was geweest.
Opmerkelijk is dat er dus 2 boeken zijn uitgegeven van de belevenissen van oud medewerkers van Smit Transformatoren tijdens WO II. Het andere boek is onlangs in Nederland uitgegeven "Dansen in schuilkelders" van Johanna Wycoff-de Wilde. Mochten er nog meer oorlogsboeken zijn uitgegeven die zich afspeelden bij Smit Transformatoren dan hoor ik dat graag.
Hieronder het verhaal van Fritz Tauber:
Vlucht uit Oostenrijk / aan de slag bij Smit (1938)
In 1938 kwam de Oostenrijker Fritz Tauber met zijn vrouw aan in Nederland, letterlijk uit zijn huis/land verjaagd omdat hij van Joodse afkomst was. Nederland was in WO I neutraal gebleven en hij had goede hoop dat wanneer het tot een oorlog zou komen Nederland weer neutraal zou zijn. Hij dacht in Nederland veilig te zijn, maar dat bleek een illusie.
Fritz Tauber had jaren gewerkt bij Siemens Schuckert en Elin A.G. in Wenen, als constructeur/technisch tekenaar. Bij Elin hield hij zich tot 1938 bezig met de constructie van de 150 kV regelschakelaars en dat was zeer interessant voor Smit die toen nog niet zover waren. Door contacten tussen de directie van Smit en Elin kwam Rosskopf erachter dat de constructeur Fritz Tauber - die hen zo goed had geholpen met een Regeltransformator - zijn baan kwijt zou raken vanwege zijn Joodse afkomst, daarnaast werd het voor Fritz veel te gevaarlijk in Oostenrijk. Er werd een contract getekend en Fritz Tauber kreeg een werkvergunning in Nederland. Hij emigreerde zo snel hij kon met zijn vrouw naar Nederland met 25 Gulden en een passer op zak.
Siemens Schuckert en Elin waren in die tijd technisch een voorloper op het gebied van de Regeltransformatoren en daarbij kwam zijn kennis zeer goed van pas. Er werd een huis geregeld voor de familie Tauber midden in Nijmegen.
Een zoeklicht is een draaibare schijnwerper die een sterk geconcentreerde lichtbundel geeft. Een zoeklicht wordt gebruikt om 's avonds en 's nachts iets op te sporen, te zoeken naar een bepaald object. De scheepvaart gebruikt ook zoeklichten om gemakkelijker ergens aan te meren of een te varen vaargeul of -route te beschijnen.
Smit Slikkerveer had tussen 1885 en 1900 al veel ervaring opgedaan met het maken van zoeklichten, hoofdzakelijk voor de scheepvaart, vuurtorens en brandweer. Deze werden gevoed door (stoom) dynamo's die men zelf fabriceerde. Rond die tijd kreeg men ook opdrachten van het Nederlandse leger om verplaatsbare zoeklicht systemen te maken op terreinen waar geen elektriciteit voorhanden was. Dus werden er wagens gemaakt met daarop een dynamo agregaat waarmee het zoeklicht gevoed werd en portabel gebruikt kon worden. Toepassingen waren natuurlijk om speciaal om bij nacht vijandelijke vliegtuigen te signaleren, het zoeken naar gewonden op het slagveld enz. In 1905 werden voor het eerst portabele zoeklichten gebruikt in de Russisch Japanse oorlog. De eerste portabele zoeklicht systemen werden door een soldaat of per paard voortbewogen, pas veel later gebeurde dit met legertrucks. Onderstaande foto's laten zoeklicht systemen zien, ingebouwd in een kar die in het prille begin werden voortgetrokken door paarden of door een soldaat en later door een militair voertuig.
 met dynamo van W. Smit & Co.jpg "Klik om te vergroten")
Een Spyker 90 cm S.S. dynamo wagen (enkel – of dubbelmast) met dynamo van Smit Slikkerveer en een Spyker motor (1890-1920). Bron: collectie legermuseum Delft.
In 1883 had Willem Smit een transportabele stoommachine met elektromotor (locomobiel) gemaakt en stond daar mee op de Wereldtentoonstelling in Amsterdam. Hij verlichtte daar de tentoonstelling met zijn "electriciteitsmachine". De directeur van hotel Coomans in Rotterdam was naar deze Wereldtentoonstelling geweest en benaderde Willem Smit om zijn hotel te verlichten met gloeilampen. De locomobiel van de Wereldtentoonstelling werd aangesloten en de gloeilampen verlichtte het hotel zowel binnen als buiten. Dit was een groot succes en Hotel Coomans was daarmee het eerste bedrijf/hotel in Nederland dat met gloeilampen werd verlicht. De locomobiel van Willem Smit werd gekocht en men adverteerde in alle bladen dat het hotel was voorzien van elektrische verlichting. Later ging het hotel ook naburige huizen en hotels verlichten en er ontstond een kleine elektriciteitscentrale.
Grand Hotel Coomans
Grand Hotel Coomans start in 1874 zijn hotel aan de Hoofdsteeg. Het is bedoeld voor zakenlieden en begint met 18 kamers. Dit groeit uit tot 210 kamers rond de Eerste Wereldoorlog. Dat is ook de glorietijd van dit hotel. Het hotel was voorzien van een luxe restaurant, een tearoom en allerlei andere zaken die het leven aangenaam maken. In WO I was Nederland neutraal en Rotterdam was de belangrijkste neutrale haven en de omslag van de haven nam toe en daarmee ook de vraag om hotelruimte van de zakenlieden. Het aantal hotels in de Maasstad steeg in die tijd tot bijna 60 en wanneer de oorlog in 1918 eindigt, gaat een deel van de bedrijvigheid terug naar andere Europese havensteden. Niet snel daarna ging het slechter met de economie en uiteindelijk brak de wereldwijde crisis uit. Ook met Hotel Coomans gaat het slechter want op de Spaanschekade staat een geduchte concurrent, Hotel Weimar. Weimar richt zich op het bovenlaagje van de clientèle, Coomans op de doorsnee zakenlieden en weet het hotel ook nog uit te breiden tot 270 kamers rond 1930.
Bron: Het gas; orgaan van de Vereeniging van Gasfabrikanten in Nederland, jrg 4, 1883, no 7,
De eerste (38) medewerkers
In 1900 werd door Willem Smit de eerste transformator in Nederland ontworpen. Vanaf die tijd ging de transformator geleidelijk in productie, maar door de opkomst van de elektriciteitscentrales en de steeds groter wordende vraag werd in 1907 de jonge ingenieur Thomas Rosskopf aangenomen om deze afdeling te gaan leiden. Rosskopf was vanaf 1907 tot 1913 de baas van de transformatorenfabricage in Slikkerveer.
De vraag naar transformatoren steeg net als de vraag naar generatoren en elektromotoren. Uiteindelijk was er geen ruimte meer om nog een transformator te maken en stapte Rosskopf naar directeur Willem Smit met het verzoek de transformatoren hal uit te breiden. Hij had veel meer ruimte nodig. Willem had een voorkeur voor de generatorenfabricage, dus stelde hij voor om elders een geschikte locatie te vinden. Dit werd uiteindelijk Nijmegen, vooral ook omdat het gemeentebestuur graag mee werkte aan dit verzoek. Er was flinke werkloosheid en ruimte genoeg voor nog meer industrie in Nijmegen. Daarnaast lag Nijmegen uitermate gunstig aan het water, de fabriekslocatie lag aan het spoor en een groeimarkt (Duitsland) om de hoek.
Thomas Rosskopf in zijn Slikkerveer tijd waar hij nog de baas van de transformatorenafdeling is. Hij is hier excursieleider van het KIVI (Koninklijk Instituut van Ingenieurs) bij de fabriek in Slikkerveer (1911) Bron: collectie Rudo Hermsen
Bron: Archief Smit Transformatoren
Biografie van Ir. Thomas Rosskopf (1880 - 1953), feitelijk oprichter van Willem Smit & Co's Transformatoren N.V. en één van de pioniers van de elektrotechniek in Nederland.
Thomas Rosskopf was een der pioniers van de Nederlandse Elektrotechnische Industrie. Hij werd op 26-04-1880 te Amsterdam geboren en doorliep daar de Lagere School en de H.B.S. met een vijfjarige cursus. Van 1898 tot 1902 studeerde hij aan de Polytechnische school te Delft, waar hij het diploma voor Werktuigkundig Ingenieur behaalde. In 1904 behaalde hij het diploma Elektrotechnisch Ingenieur in Karlsruhe.
Thomas Rosskopf
Studententijd van Thomas Rosskopf
Van 1898 tot 1902 studeerde hij aan de Polytechnische school te Delft. Deze school had in die tijd nog geen opleiding tot elektrotechnisch ingenieur. Thomas was voorzitter van het studentencorps. Hieronder een aantal unieke foto's uit de collectie van de familie Rosskopf.
Prachtige foto van Thomas Rosskopf, met pet en pijp, te midden van zijn studievrienden bij de Polytechnische school Delft in 1899, bron Familie Rosskopf.
Bron: Studentenweekblad Polytechnische Schoolt Delft, 1901-1902. In 1901 was hij secretaris van de studentenvereniging en een jaar later voorzitter van het studentenkorps.
De ontgroening van de studenten aan de Polytechnische school te Delft. De Datering van deze foto is 1898 (stond achterop de foto's). Hierop moet dus ergens Thomas Rosskopf te zien zijn.
Hieronder een prachtige Spaanstalige bedrijfsfilm van Smit Transformatoren. De film duurt lang met inladen omdat hij direct wordt opgestart vanaf de website van het Regionaal Archief in Nijmegen. De film begint met een foto presentatie van de transformatoren van dat moment. Later begint de film bij stap 1 van het productieproces wat verder helemaal aan bod komt.
Bron: Nijmegen blijft in beeld / Beeld en geluid.
In de beeldbank van Dordrecht vonden wij onderstaande foto van elektriciteitscentrale Noordendijk in Dordrecht uit de jaren twintig van de vorige eeuw. We zien hier een Coq schakelaar gekoppeld is aan een transformator van Smit en een elektrische aansluiting van de Heemaf / Hazemeyer, kortom een mooi staaltje van samenwerking tussen een paar van de belangrijkste elektrotechnische bedrijven in Nederland van dat moment.
Coq Smit Heemaf Hazemeyer combinatie: Bron: Beeldbank Dordrecht
De COQ schakelaars ( in wezen lastscheiders) op de foto's , 3 fase 10 kV ( maar ook gebruikt in het Dordtse net met 6 kV in de binnenstad en 12,5 kV in het buitengebied) waren modules die als legosteentjes bij QOC aan elkaar geplakt konden worden. Hierdoor ontstond het wordt "COQ- batterij" Officieel mocht een 10 kV schakelaar niet gebruikt worden in een 12,5 kV net. Maar 12,0 kV was wel toegestaan.
Er wordt gesproken over "olieschakelaar" het was inderdaad een hele bak met olie om de vonk bij afschakelen te blussen.
De kreet "gearmeerd" slaat op een geheel door metaal omsloten constructie. Omdat het metalen omhulsel geaard kon worden was de schakelaar volledig aanrakingsveilig. Dat moest natuurlijk ook voor schakelhandelingen en het nemen van oliemonsters en het verversen van de olie. Dit type schakelaars is tot in de 70-er jaren van de vorige eeuw nog in Engeland gebouwd en werd standaard toegepast in de Engeland en haar ( voormalige) kolonies. Ze heetten toen "Ring Main Units" lomp maar onverwoestbaar, met een inhoud van ca. 300 liter olie.
Op de zeer fraaie foto van de Noordendijk (overigens niet het deel van de centrale maar een trafo station mogelijk voor het eigen bedrijf van de centrale) zien we links een COQ schakelaar met een kabelmof voor de in en uitgaande kabel en rechts de kabel naar de transformator. Ik schat het vermogen op 100 kVA de spanning lijkt me 6 kV helemaal rechts in de cel staat het laagspanningsverdeelrek met forse smeltveiligheden.
Coq Smit combinatie (1920-1926). Bron: Elektriciteit in Nederland (1926), boek in bezit van Stichting Willem Smit Historie Nijmegen.
De transformator uit het boekje fig. 12. heeft een vermogen van 20 kVA. Ik betwijfel of de spanning 10 kV is. Ik denk meer in de richting van 6 kV gezien de doorvoeringen op het deksel van de transformator, hoewel de doorvoeringen van de smeltveiligheden en van de kabeleindsluiting aan 10 kV doen denken. Volgens een beschrijving verderop in het boek is de transformator fabricaat Smit.
Hoewel de foto's ( vooral die van de Noordendijk) erg fraai zijn, behoren de transformatoren tot het standaard spul wat toen bij honderden geproduceerd werd.
Erik de Vries
Schrijf reactie (0 Reacties)Hieronder een krantenartikel uit 1983 met een oproep voor een periodiek gezondheidsonderzoek voor alle medewerkers van bedrijven aangesloten bij de Bedrijfsgeneeskundige dienst Nijmegen, dus ook alle Smit medewerkers. Een zeer bekende arts uit die tijd was de bedrijfsarts G. T. van der Lingen.
Bron: Holec Krant 1983
Schrijf reactie (0 Reacties)
Op 19-04-2016 was het precies 130 jaar geleden dat de eerste openbare elektriciteitscentrale van...
Op 01-07-2016 was het exact 130 jaar geleden dat de elektrische straatverlichting in Nijmegen in...
Op zondag 5 mei 2013 was het precies 90 jaar geleden dat de radiotelegrafieverbinding tussen Nederland en...
Begin 2010 vond ik bij toeval de website "Dancinginbombshelters.com" en zag de beschrijving van een dagboek...
Wereldtentoonstelling Parijs 1900Van 15 april tot 19 november 1900 werd de Wereldtentoonstelling in...
De voorbije tijden en het prille begin, 1885..1916 Voor de beeldvorming over de technische...
We hebben 269 gasten en geen leden online
Deze website is mede mogelijk gemaakt door de volgende bedrijven en instellingen:
Archiveert deze website als Digitaal Erfgoed in het kader van een charter van Unesco.
Sinds 2015 zijn wij lid van 
Federatie Industrieel Erfgoed Nederland.
Contact gegevens:Stichting Willem Smit Historie Nijmegen
Binnenvaart 15
6642 CT Beuningen (Gelderland)
E-mail: info@willemsmithistorie.nl
Mobiel: 06 19009274
KvK nummer: 58361855
ANBI erkend.
Reacties mogelijk gemaakt door CComment